Kraj rata u Avganistanu: Kako je propala američka hegemonija

Piše: ms Aleksandar Stojanović

Centralna tema svetske javnosti, proteklih dana, jeste nezadrživo napredovanje Talibana, koji brzinom svetlosti, osvajaju teritorije koje su prethodnih dvadeset godina, držale američke trupe. Najduži rat u istoriji Amerike je završen posle dve decenije, a sam način na koji je okončan, navodi na logično pitanje, da li je sa skija helikoptera koji su evakuisali usplahirane članove ambasada i diplomatskog kora, visila i sama sudbina SAD kao globalnog hegemona?

Dramatični snimci koji pokazuju sav očaj ljudi iz diplomatskih predstavništava zapadnih zemalja, kao i ushitrenu, gotovo, paničnu reakciju političkih vođa istih tih država, ukazuju da razvoj situacije nikako nije ono što su priželjkivali promoteri dvadesetogodišnje ratne avanture. Na kraju (čini se da nije realno da zapadne trupe ponovo kroče u tom broju i toj meri na tlo Avganistana u dogledno vreme), treba se prisetiti onoga što beše na početku.

Početak podrazumeva kratak istorijat američko-talibanskih odnosa, kao i ukazivanje na istorijsku, geopolitičku i ekonomsku dimenziju boravka zapadnih trupa u ovom delu sveta.

U toku rada, iako to nije idealno, simultano će biti upotrebljavani termini “NATO vojska”, “američka vojska”, “zapadne snage” i tome slično, te ukazujem čitaocu da je terminološka nepreciznost svesno napravljena zbog fluidnosti teksta. Na kraju krajeva, SAD jesu bile i inspiratori intervencije u Avganistanu, a broj američkih vojnika u ovoj zemlji je daleko premašivao broj iz drugih savezničkih zemalja NATO alijanse.

Da počnemo.

Zemlja na raskršću istorije

Avganistan, po svojoj geografskoj lokaciji, predstavlja središe regiona srednje Azije. Međutim, u političkom smislu, on predstavlja i okosnicu Bliskog istoka, regije koja u nekim koncepcijama obuhvata samo azijske zemlje oko Persijskog zaliva i Kaspijskog mora, a u nekim drugim, i mnoge druge države, uključujući i neke severno-afričke. Kako bilo, iz dalje istorije ove neprohodne planinske i pustinjske zemlje, izdvajamo 4. vek p. n. e., kada je Aleksandar Veliki ušao na ovu teritoriju, koja je tada bila deo Persijskog carstva, da bi zauzeo Baktriju (današnji Balkh). Naredne vekove, avganistansku istoriju su obeležile invazije Skita i Turaka su. Sredinom sedmog veka, Arapi su osvojili ceo ovaj region i uveli islam. Nekoliko vekova kasnije, osvajačke horde Džingis-kana su na svom putu ka Evropi prolazile kroz ove predele, uništavajući pri tome bande ismailatskih šiita, hašašina, koji su imali svoje baze na teritoriji celog Bliskog istoka.

U etničkom smislu, najdominantniji stanovnici Avganistana su Paštuni, zajedno sa Tadžicima, Hazarima, Ajmacima, Uzbecima, Turkmenima i ostalim manjim grupama.

Avganistan je bio poprište sukoba između Sovjetskog Saveza i zapadnih saveznika tokom građanskog rata (1979-1989). Radilo se o sukobu sličnog profila kao onih koji su pre toga vođeni u Koreji i Vijetnamu, jer su hladnoratovski oponenti zauzimali različite pozicije, podržavajući vlast, odnosno, pobunjenike. Sovjeti su bili direktno involvirani u sukob u smislu prisustva oružanih trupa, ratujući na strani avganistanske marksističke vlasti, dok su pobunjenici bili sponzorisani od strane zemalja zapadnog kapitalističkog bloka, a pre svega, Amerike. Amerikanci nisu bili gadljivi kada je u pitanju bio odabir eventualnih saveznika u ratu protiv zakletog “crvenog neprijatelja”, te su finansirali najrazličitije ekstremističke grupacije. Jedna od njih su bili, ovih dana često spominjani, Talibani. Rat je okončan povlačenjem sovjetskih trupa, ali je svet bio bogatiji za novi radikalni pokret, koji će vrlo brzo nakon sukoba, postati najveći neprijatelj doskorašnjem savezniku – Americi.

Talibani (što na paštunskom znači “učenici, studenti ili tragaoci”), su islamistički pokret i militantna organizacija Avganistana osobena po tome što se zalaže za uvođenje šerijatskog prava na teritoriji čitave države. Smatra se da se ovaj etnički, prevashodno, paštunski pokret pojavio u verskim školama, koje su mahom bile finansirane iz Saudijske Arabije, a u kojima se učila tvrdokorna forma sunitskog islama, ali je svoju promociju doživeo tokom spominjanog Sovjetskog rata u Avganistanu, šta je nedvosmisleno potvrdio i sada počivši Zbignjev Bžežinski, čuveni američki geopolitičar i visoki državni funkcioner.

Nakon povlačenja sovjetskih trupa, Talibani su iskoristili vakuum moći na tlu Avganistana, te su u drugoj polovini devedsetih, držali skoro tri četvrtine teritorije, suzbijajući na tom putu konkurentne mudžahedine.

Rastuća snaga talibanskog pokreta, nije prošla neopaženo od strane istih onih Amerikanaca koji su upumpavali ogromne količine novca u ovu militantnu grupu, onda kad je trebalo da posluže kao “topovsko meso” u borbi protiv Sovjeta, deceniju ranije. Na vrhuncu unipolarnog vladanja svetom, SAD jednostavno nisu mogle da dozvole da dojučerašnji zamorčići prkose volji Zapada, ugrožavajući naftonosna polja Bliskog istoka, a putem terorizma već konstituisane, Al Kaide, i svet po američkom modelu.

Iz ugla supersile

Teroristički napadi 11. septembra, organizovani i sprovedeni od strane Al Kaide, pod vođstvom Osame bin Ladena, predstavljaju prekretnicu u savremenom regulisanju pitanja nacionalne bezbednosti I odbrane. Nakon zatišja u post-hladnoratovskoj dekadi, svet je ušao u novo doba, kada će vlade svih zemalja koje gravitiraju Zapadu, u svojim strategijama nacionalne bezbednosti, naročito apostrofirati asimetrične oblike pretnji, kao dominantan model onoga od čega se treba štititi u veku koji je pred nama.

Sam napad je, za Ameriku, imao sličnu ulogu kao što je šest decenija ranije bio japanski napad na Perl Harbur – predstavljao je više nego očigledan povod za ulazak u rat. I ovoga puta, trebalo je biti učesnik u svetskom ratu, s tim što protivnik nisu bile konvencionalne vojne snage neprijateljskih zemalja, već je on bio duboko prikriven, stacioniran negde među milionima nezadovoljnika američkog modela upravljanja svetom.

Razloga za pravdu, odnosno, odmazdu, je bilo na pretek, te je jednom od najlošijih predsednika u istoriji SAD-a, Džordžu Bušu Mlađem, bilo relativno lako da valorizuje post-traumatski stres prosečnog Amerikanca nakon što je u svom komšiluku i na svojoj koži doživeo ono što su građani mnogih “necivilizovanih i nedemokratskih” država doživljavali u godinama kada su Amerikanci sprovodili svetu misiju edukovanja i preoblikovanja sveta. Konjica je bila postavljena, i dat je znak za juriš. Sama ofanziva nije završena u Avganistanu, već je pretočena i na Irak dve godine kasnije, te su vojnici SAD čitavu deceniju simultano vodili dva rata u istoj, turbulentnoj regiji Bliskog istoka.

Ako bi se uvažio primarni motiv Amerike i njenih saveznika (koji su sa nejednakim entuzijazmom učestvovali u avanturi borbe protiv “terorističkih država”), oličen u eliminaciji Osame bin Ladena, redaktora terorističkih napada septembra 2001., onda bi rat u Avganistanu morao biti završen još 2011. godine, kada je vođa Al Kaide eliminisan u jednoj od racija u Pakistanu.

Umesto toga, gotovo identičnom argumentacijom kojom je, nakon završetka Hladnog rata, pravdan nastavak postojanja NATO pakta, iako je Varšavski ugovor dekomponovan, pravdan je i ostanak NATO trupa u Avganistanu, u svojoj već legendarnoj, misiji izgradnje demokratskog društva.

Čak i ako bismo “zažmurili na jedno oko” i uvažili “plemenitu nameru” zapadnih sila da avganistanskom narodu donesu mir, demokratiju, ljudska prava i slično, čini se da se, po ko zna koji put, ne uvažavaju lokalne specifičnosti država, nego se, po modelu, teži nametnuti sistem vlasti i sistem vrednosti koji se razvio u potpuno drugačijim okolnostima. Rezultate tog Sizifovog posla, vidimo ovih dana, kada se stiče utisak da su konsekvence slične onima u Etiopiji, kada je postojala težnja da se sprovede sovjetsko centralizovano planiranje privrede. Žrtve se nisu mogle prebrojati.

Umesto kraja rata, upravo te 2011. godine je prisustvo stranih trupa doživelo vrhunac kada je više od 130.000 stranih vojnika iz 51 savezničke i partnerske zemlje bilo raspoređeno u Avganistanu. Od 2003., NATO je obučio stotine hiljada avganistanskih vojnika i policajaca, i pomogao uspostavljanju avganistanskog vojnog vazduhoplovstva. Nemačka je imala drugi najveći vojni kontingent u Avganistanu posle SAD. U severnoj provinciji Kunduz, uporištu Talibana, Nemačka je izgubila više vojnika u sukobima nego u bilo kom drugom delu sveta posle Drugog svetskog rata.

Iako su ušli dve godine kasnije, zapadne trupe su se brže povukle iz Iraka, nego iz “komšijskog” Avganistana. Postavlja se pitanje, koji je razlog interesovanja SAD-a i saveznika za sprovođenjem vojnih operacija u ovom delu sveta. Da li se radi o unutrašnje-političkim potezima koji se “prelivaju” spolja, osveti teroristima, civilizovanju necivilizovanih, empatiji prema “porobljenim” narodima, ili o nečemu sasvim drugom?

I posle geopolitike – geopolitika

Geopolitički gledano, napadi na Avganistan i Irak su imali smisla. Pri tom, ne misli se na podilaženje emocijama američkih građana, iako nikako ne treba prenebregnuti ni taj aspekt politike. Područje Avganistana, Iraka, principijalno, većeg dela Bliskog istoka, u strateškim koncepcijama NATO-a, podudarno je geostrateškom modelu “rimlenda”. Za one koji nisu upućeni, treba podsetiti da je strategija zapadnih saveznika tokom celog perioda tihe konfrontacije sa Sovjetskim Savezom, bila u strateškom opkoljavanju, zadržavanju i samim tim, iscrpljivanju protivnika – strategija koja svoje korene ima u američkom građanskom ratu 1861-1865, te se može reći da je doživela svoju praktičnu validaciju.

Sprovodeći doktrinu Nikolasa Spajkmena, velikog američkog geopolitičara, Amerika je izašla kao pobednik iz Hladnog rata. Po Spajkmenu, ako SAD želi da dominira svetom, mora da, “na ovaj ili onaj način”, kontroliše rubni deo evroazijskog masiva, podrazumevajući pod tim priobalja Atlantika, Mediterana, Persijskog zaliva i Crvenog mora, Indijskog i Pacifičkog okeana.

Inkorporiranjem Portugalije, Španije, Italije, Grčke i Turske u NATO alijansu, stavljajući Japan pod svoj vojni kišobran, pacifikujući Pakistan, ratujući u Koreji i Vijetnamu, flertujući sa Saudijskom Arabijom i Izraelom, Amerikanci su na vrlo sistematičan način sprovodili ideju opkoljavanja neprijatelja sa svih strana. Deo te strateške slagalice, nedvosmisleno čini i Avganistan, koji geografski možemo svrstati u srednju Aziju, ali koji u političkim konfiguracijama, predstavlja nukleus Bliskog istoka.

Stacioniranjem snaga na tlu Avganistana, stvaraju se pretpostavke za kontrolu okolnih, naftonosnih polja drugih bliskoistočnih zemalja, prometnih pomorskih trgovinskih ruta, a u geostrateškom smislu, pravi se baza iz koje se mogu nadgledati i obuzdavati vojne ambicije nuklearnih sila, a pre svega, Kine i Rusije.

Iako jeste tačna opaska da se geopolitika u savremenom dobu u velikoj meri deteritorijalizuje, te da kontrola nad “ovim ili onim planinskim vencem” nije od toliko esencijalnog značaja kao u prošlosti, nije još svanuo dan da, recimo, nuklearni nosač aviona, koliko god bio moćna tvrđava rata, bude zamena za teritoriju strateški bitne države. U tom smislu, Avganistan je bio i ostao važan šraf u kontroli namera konkurenata za globalno vođstvo. Spolja gledano, strateško iznurivanje Kine i Rusije je danas mnogo važnija stvar za Amerikance nego što je to bilo u prvim godinama ovoga veka. Jednostavno, konsolidacija post-sovjetskog prostora, izvršena pod čeličnom pesnicom Vladimira Putina, svrstala je Rusiju u red najvećih sila sveta, sa daleko većim potencijalom da pomrsi račune hegemonu, nego što je to mogla u vreme kada su sve pozicije bile uzdrmane zbog nesrećnog predsednikovanja Borisa Jeljcina.

Kina, najveća svetska privreda, teži da svoju industrijsku moć valorizuje kroz vojno i političko prisustvo svuda gde je to u stanju da uradi, sve više osporavajući globalno vođstvo Amerike.

Dakle, razlozi za povlačenje NATO trupa iz Avganistana, nisu vojno-strateške prirode u ovom smislu.

Angažovanje snaga NATO-a na tlu Avganistana, pokazalo je da motivi nisu samo osvetnički, a ni vojnički. Vrlo je indikativan, primera radi, podatak da su do ulaska trupa zapadnih saveznika u Avganistan, tokom surove vlasti Talibana (1996-2001), površina pod zasejanim makom iznosila oko 8.000 hektara, dok se, u godinama koje su usledile nakon ulaska snaga NATO-a, mak gajio na površini od preko 400.000 hektara. Tako postavljeno, može se postaviti pitanje, da li je zaposedanje Avganistana stvar osvete, vojne strategije, ili možda, narko-profita?

Avganistan pripada “zlatnom polumesecu”, grupi bliskoistočnih zemalja i teritorija iz kojih u Evropu stiže najveća količina narkotika, te je, u tom smislu, vrlo interesantno i pisanje kanadskog intelektualca Kosudovskog, koji navodi da je projekat zasadnje maka na ovim prostorima još osamdesetih godina, sponzorisala CIA, te da je jedna od najvažnijih misija NATO snaga u Avganistanu, zapravo, zaštita proizvodnje narkotika.

Da li su Amerikanci, možda, imali još nekog posla u ovoj arhaičnoj državi, sem donošenja civilizatorskog svetla i maslinove grančice?

Piscu ovih redova, jedan od visoko pozicioniranih ljudi američke ambasade u Srbiji, ovako postavljene stvari je okarakterisao kao zamenu teza.

Sunovrat hegemona

Dakle, geopolitički (geostrateški i geoekonomski) razlozi za direktnu kontrolu nad prostorom Avganistana, nisu nestali ni danas, te sigurno nisu razlog povlačenja američkih trupa.

Uzroci su, pre svega, interne prirode, oličeni kroz enormne vojne troškove, koje će, prema poslednjim projekcijama, američki građani otplaćivati do kraja ovog veka, na ime ne samo dohodaka ratnog personala, infrastrukture i naoružanja, već i, lečenja vojnih veterana, njihovog smeštaja i na kraju, sahrana.

Dalje, tu je i primetan umor američkog javnog mnenja zbog najdužeg rata u istoriji ove zemlje, kao i evidentno povlačenje Amerike “u sebe”, koje je započela prethodna administracija, a verovatno, će nastaviti i ova (ukoliko je ne stigne sudbina one iz vremena rata u Vijetnamu).

Povlačenje iz Avganistana nikad nije dolazilo u pitanje. Bilo je samo neizvesno kako će izgledati izlazna strategija Amerike i kako će biti popunjen vakuum moći. Odgovore i na jedno, i na drugo, smo dobili prethodnih dana, na jedan vrlo dramatičan način.

Beznađe i patetična uzdržanost političkih vođa zapadnih sila, panična evakuacija diplomata i očaj svih onih koji će morati da žive po krutim i retrogradnim pravilima šerijata, ostavljaju utisak da je vreme američke nedodirljivosti i definitivno prošlo.

Avganistan i Vijetnam možda nisu isti slučajevi, ali su se na nivou simbolike, isto završili, fotografijom očajnika koji spas traže, prikačeni za skije helikoptera.

A moć pojedinaca, kao i država, često se bazira na simbolima. Svesni su toga i sami Amerikanci, čiji je Kongres “proključao”, kada su nosioci bivše vlasti izrazili želju da povuku jedan od jedanaest aktivnih nosača aviona iz upotrebe. Smanjivanje ratne mornarice je smatrano, na simboličkoj ravni, priznanjem redukcije vojne, a samim tim i političke moći.

Kakva će biti reakcija na skorašnji rasplet u Avganistanu, koji je, u najmanju ruku, ponižavajući po američki status supersile?

Kada su, svojevremeno, pitali Zbignjeva Bžežinskog, zbog čega su SAD finansirale ekstremističke snage u Avganistanu tokom Sovjetskog rata u ovoj zemlji, odgovorio je da “šačica Talibana nisu pretnja Americi, već je to Sovjetski Savez”.

Isti, veliki američki geopolitički savetnik, je povodom perspektive Amerike kao globalne sile, napisao:

“Američka dominacija će trajati duže nego što se mnogi nadaju, a kraće nego što Amerikanci veruju”.

Gde je američka hegemonija u ovom trenutku?

Izvor: JugPress  Foto: Pixabay

______________________________________________________________________