Kako je Ljubić ušao u istoriju srpskog vazduhoplovstva

Autor: Rodoljub Petrović, Ljubićki vekovi – Dva stoleća od legendarnog boja

Posle munjevitog osvajanja Poljske (1939), pre toga okupacije Čehoslovačke, a zatim Danske, Norveške, Holandije, Belgije, Luksemburga i Francuske i vazdušnog rata sa Velikom Britanijom (1940), nemačka oružana sila, do tada neviđena u istoriji sveta, brižljivo se pripremala za pohod na Sovjetski Savez.  Dugo planirani prodor prema žitaricama Ukrajine i bogatim izvorima nafte u zaleđu Kavkaza, kako tvrde istoričari, zbog vojnog puča u Beogradu 27. marta  1941. godine,  odložen je za najmanje mesec dana. Možda će to zakašnjenje biti sudbonosno za kasniji krah u početku spektakularnog prodora Vermahta na Istok.

Савоја-Маркети SM.79 Photo by Andrea Nicola

Po ličnom naređenju A. Hitlera, ogroma sila Trećeg rajha usmerila se prema Jugoslaviji, čiji narod i vojska nisu prihvatili pristupanje vlade Cvetković-Maček Trojnom paktu. Sluteći opasnost, državno i vojno rukovodstvo preduzimaju odbrambene mere. U Ljubiću se aktivira mobilizacijsko mesto 58. pešadijskog puka, čiji su pripadnici svečano ispraćeni u pravcu Kraljeva već 14. marta.  Oni će, potom, dospeti sve do Petrovog Sela kod Skoplja.

Komanda vazduhoplovstva počela je tajnu mobilizaciju po ratnom planu R47 od 12. marta 1941. kada su zaposednuta 23 ratna aerdoroma i letelišta. Deset dana kasnije među avijatičarima je uvedena puna pripravnost. Tih dramatičnih dana Ljubić se, na sasvim nov i do skoro malo poznat način, ponovo našao u središtu važnih događanja. Nekoliko nedelja pre nemačkog mučkog napada, koji je počeo bombardovanjem Beograda 6.aprila 1941, u Ljubiću je stacionirana komanda 4. vazduhoplovne  brigade operativnog vazduhoplovstva Jugoslovenske vojske.

Prema našim istraživanjima, komande su mogle da budu u kafanama Radiše Eriće i Radomira Macanovića.

Za ovu priliku je u potesu Lugovi, na livadama Matije Mirkovića i imanjima porodica Đukić, Teofilović i Racković, između Ljubićskog brda i železničke pruge Beograd-Sarajevo u jugozapadnom delu sela, pred rat pripremljeno letelište za lake avione, nemenjene prevozu komandanata i održavanju veze.

Бомбардер Савоја-Маркети СМ.79К са ознакама Краљевине Југославије

Komandant moćne 4. vazduhoplovne brigade, opremljene sa 49 u to vreme vrlo modernig bombardera, bio je pukovnik Petar S. Vukčević. On je iz Ljubiča komandovao sa dva puka – Prvim i Sedmim, u čijem su sastavu bile četiri vazduhoplovne grupe. Tromotorci 7. bombarderskog puka Savoja marketi SM 79 K iz 66. grupe sa 211. i 212. eskadrilom , bili su razmešteni na letelištima Preljina i Gorobilje – Dobrić kod Požege. Dvomotorni bombarderi iz Prvog puka tipa bristol blenhajm nalazili su se blizu Bijeljine i na aerodromu Davidovac, nedaleko od Paraćina. Brigada pukovnika Vukčevića raspolagala je sa trećinom ukupnog broja bombardera tadašnje avijacije.

Aerodrom u Ljubiću

Jedna od ukupno pet eskadrila za vezu bila je raspoređena na letelištu u Lugovima. Sastojala se od šest aviona, verovatno tipa roda, i vodila u evidenciji Operativnog vazduhoplovstva pod brojem 703. Rezervista Panto Krsmanović (1893) iz Brđana pričao je sinu Velimiru (1923) da je tih dana uoči rata čuvao stražu kod aviona „koji su bili visoki kao kuća“. U blizini aerodroma prolazila je železnička pruga, a prilikom jednog sletanja „pilot i avion su završili u vrzini“, srećom bez težih posledica.

Čačanski profesor filozofije Aleksandar Jovanović (1932) seća se kako je tih dana sa drugovima prelazio preko Morave u Ljubić da bi tamo „iz blizine videli prave avione na zemlji“, koji su se i njima učinili velikim, pošto su ih do tada gledali samo kada lete na nebu.

Početni ratni zadatak Četvrte brigade bio je da Prvim pukom iz Bijeljine i Paraćina napada nemačke aerodrome i železničke objekte u Rumuniji i Bugarskoj, a da sedmim pukom iz Preljine i Požege bombarduje italijanske aerodrome i pristaništa u okupiranoj Albaniji. Posle prvih vesti o nemačkom napadu pukovnik Vukčević leti sa Lugova za Bijeljinu radi izviđanja i obilaska tamošnjeg aerodroma, a odmah potom vraća se u Ljubić, gde ga zatiče naređenje Komande vazduhoplovstva za napad na ciljeve u Albaniji. Posle pet savoja iz 66. grupe, predvođene pukovnikom Vukčevićem, poletelo je iz Preljine 6.aprila 1941. već u 9:40 časova. Oni su iz niskog leta bombardovali mostove preko Bojane i Drima i italijanski aerodrom Štoj kod Skadra. Tom prilikom, mitraljezom je oboren i jedan neprijateljski lovac. Grupa se vratila na matični aerodrom bez gubitaka ali hrabri avijatičari umalo nisu stradali pred samo sletanje, jer ih je greškom napala naša protivavionska artiljerija. Zabuna je otklonjena tek kada su posade savoja ispalile po dve bele rakete.

Sutradan prvi puk snažno dejstvuje po krivorečkom pravcu, dok Sedmi gađa nemačke motomehanizovane kolone koje nastupaju prema Skoplju, ali napada i ciljeve u Albaniji. Sledećeg jutra, 8. aprila, osvanuo je tmuran i kišovit dan. Na komandu iz Ljubića avijatičari bombarduju Nemce kod Kumanova, gde herojski gine pukovnik Ferdo Gradišnik. Sedmi puk uspešno tuče neprijateljske kolone koje se približavaju Skoplju. Brigada je aktivna i 9. aprila kada nanosi teške gubitke nemačkoj oklopnoj koloni u Kačaničkoj klisuri. Sledeća dva dana vejao je sneg. Pred veče 10. aprila, kako se sećao pukovnik Vukčević, u Ljubić stižu komandant 3. vazduhoplovne brigade pukovnik Nikola Obuljen, njegov pomoćnik Sergej Šebaljin i komandanti drugih letačkih jedinica Zdenko Gorjup i Branko Fenedl. Pristižu i vesti o približavanju Nemaca. Major Branko Fenedl hrabro će poginuti samo dva dana kasnije kada je, predvodeći 11 bombardera do-17, oboren pri napadu na nemačku kolonu kod Jagodine. Desetog aprila, usled rđavog vremena, brigada nije dejstvovala, dok je Sedmi puk iz Preljine i Požege, sa 19 bombardera, zbog približavanja Nemaca, prebaziran u Nikšić. Sedam aviona koji nisu mogli da polete zapaljeni su na zemlji.

Rano ujutru, 14. aprila 1941. godine u Sarajevu je general Borivoje Mirković predao pukovniku Vukčeviću komandu nad Jugoslovenskim vazduhoplovstom. Ovaj vrsni vazduhoplovac je, potom, do 16. aprila uveče rukovodio evakuacijom državnog i vojnog rukovodstva sa Kapinog Polja kod Nikšića, odakle je i kralj Petar II odleteo u Grčku, 14. aprila, verovatno u jednoj savoji oko podneva.

Zbog mučnog napada ogromne oružane sile i domaće izdaje, brzo je skršen otpor Jugoslovenske vojske. Najveći, herojski otpor pružili su vazduhoplovci. Za mnoge operacije u kojima su tih dramatičnih dana učestvovali, naredne su dobijali iz Ljubića. Tako je Ljubić ušao u istoriju našeg vazduhoplovstva.

Posle Drugog svetskog rata odavde će poniknuti nekoliko vrsnih avijatičara. Vladimir Starčević će dospeti do čina generala.

Nemačke jedinice su ušle iz pravca Kragujevca u Ljubić i Čačak, pre podne 17. aprila 1941. U BeogradU je istog dana potpisana kapitulacija. Počele su četiri mučne godine nemačke okupacije.