Zbog feudalizacije akademski duh beži iz Srbije

Poznata himna iz 13. vijeka, Gaudeamus igitur, slavi radost studiranja. Ona je i podsjećanje da univerziteti postoje zbog studenata. Ugledni američki profesor Džon Arčibald Viler, student slavnog Nilsa Bora i mentor nobelovca Ričarda Fajnmana, pronašao je dobru paralelu između drevnog i modernog akademskog duha kada je rekao: „Svi znamo da univerziteti imaju studente da bi se profesori mogli edukovati.“ Ali, akademskom duhu u Srbiji izgleda ponestaje daha. Ovo je ozbiljno upozorenje našim profesorima. O čemu se radi?

Nedavna analiza objavljena u listu Danas 14. aprila, kao i neke ranije analize (Mihailo Gajić na portalu Talas, 15. oktobra 2020), sugerišu da bi budućnost akademskog sektora u Srbiji, najblaže rečeno, mogla biti nepovoljna. Кljučni problemi su loša demografska situacija (broj potencijalnih brucoša je svake godine sve niži), loš kvalitet sekundarnog obrazovanja (sada diplomiraju i oni koji se nekada nisu mogli upisati), pretjerano oslanjanje profesora na državu (nesnalaženje u tržišnoj ekonomiji) i pojava konkurencije u zemljama okruženja (univerziteti u Italiji, Sloveniji, Mađarskoj i Austriji otvaraju studije na engleskom jeziku po cijenama atraktivnim i za studente iz Srbije).

Nije daleko dan kada će ključni akteri – univerzitetski profesori kao kreatori i egzekutori akademskog procesa, i država kao regulator – shvatiti da je prošlo vrijeme politikantstva, od račundžijskih izbora dekana i rektora, preko suspektne promocije akademskog osoblja, pa do neuspješnih pokušaja da se riješe problemi na nekim fakultetima, bez duboke reforme univerziteta. Nove okolnosti zahtijevaju radikalne rezove da bi se spriječila selidba akademskog duha iz Srbije. Profesori moraju pronaći način za transformaciju univerziteta iz duboko nefunkcionalne institucije u tržišno orijentisanu javnu kompaniju, koja neće zavisiti od države. Sve dok se to ne uradi nema nade za opstanak i prosperitet akademskog duha mladosti u Srbiji. Najbolji srednjoškolci, i najbolji diplomci sa domaćih univerziteta, sve češće će sreću tražiti na stranim univerzitetima. U međuvremenu, naši profesori će nastaviti potragu za lakim beneficijama, dok sistem koji bi trebalo da njeguju i razvijaju, ne potone u anahronizam i neminovni bankrot.

S druge strane, država će morati da nauči lekciju da se ne smije miješati u rad univerziteta. Posao moderne države je da omogući i podstiče punu akademsku autonomiju. Nedavni nacrt Zakona o izmenama i dopunama Zakona o visokom obrazovanju, tipični je primjer feudalizacije akademskog sektora. U Evropi ne postoji primjer da se crkvi daje pravo miješanja u rad univerziteta. Evropske crkve, ni katolička, niti protestantske, za ovo nisu zainteresovane. Dovoljno je pogledati ko su članovi Pontificia Academia Scientiarum, pa će postati jasno da Vatikanu ne pada na pamet da utiče na autonomiju univerziteta. Naprotiv. Cilj vatikanske akademije je promocija nauke, što nije konzistentno sa promocijom nacionalnog, političkog i vjerskog partikularizma.

Drugi svježi primjer državne bahatosti, preko vladajuće partije je grubo miješanje u rad nekih fakulteta preko imenovanja ministara u savjete, kao što je nedavni slučaj sa Fakultetom političkih nauka.

Država i vlade nemaju šta da traže na moderno uređenim univerzitetima. Iz vlastitog iskustva, u radu na tri britanska univerziteta (Кembridž, Sent Endruz i Brunel), pouzdano znam da je miješanje britanske države u rad univerziteta ravno nuli. Naravno, postoje državna tijela koja brinu o univerzitetskom sektoru, kao i univerzitetska udruženja koja komuniciraju sa odgovarajućim državnim strukturama. Ali nijednoj strani ne pada na pamet da se miješa u posao druge.

Ono što Vlada i profesori u Srbiji ili ne vide, ili ne žele da vide jeste da su moderni univerziteti u Evropi, Americi i Aziji centralizovane institucije nezavisne od države. Decentralizovani model univerziteta, kakav dominira u Srbiji je stvar prošlosti. Dok je srpski akademski sektor tavorio u sjenci raspada Jugoslavije i divljeg kapitalizma, moderni evropski univerziteti su postali kompanije koje se takmiče za međunarodne istraživačke ugovore, ali i za generacije mladih ljudi iz cijelog svijeta čiji su roditelji, ili sponzori, u stanju da plate troškove školarine. Da bi neki univerzitet bio konkurentan na svjetskom tržištu mora funkcionisati kao centralizovana institucija sposobna da koordinira naučnu i nastavnu aktivnost na način da ove djeluju kao mamac za mlade talente van matične zemlje. Univerziteti iz zemalja okruženja su novu akademsku realnost odavno shvatili, pa tako imamo situaciju da studenti iz Srbije ne žele da ostanu u domovini kada mogu za isti novac studirati, na primjer, u Italiji, i poslije toga naći posao brže i lakše nego sa diplomama iz Srbije. Uprkos novoj logici akademskog tržišta, neki profesori Beogradskog univerziteta (BU) misle suprotno. Tako dekan Ekonomskog fakulteta Branislav Boričić smatra da bi dalja centralizacija BU (kao da već nije decentralizovan do maksimuma) nanijela štetu i izazvala njegovo cijepanje (list Danas od 3. marta). Međutim, kontrolisana forma cijepanja BU bi po mišljenju nekih profesora koje sam konsultovao, bila dobra.

Predrag Slijepčević

predavač na Brunel univerzitetu u Londonu i direktor doktorskih studija na Departmanu za nauke o životu