Zarobljena država ključna prepreka na putu regiona u EU

Proces proširenja Evropske unije na Zapadni Balkan neće dati rezultate ako se ne reši problem zarobljenih država u regionu, ocenjuje se u studiji holandskog Klingendal (Clingendael) instituta za međunarodne odnose.

U izveštaju se navodi da rastuća uloga aktera poput Kine na Zapadnom Balkanu može da bude argument za ubrzavanje pregovora o pristupanju EU.

Međutim, razloga za optimizam povodom brze integracije regiona u EU neće biti ako se prvo ne reši problem zarobljene države, navodi se u studiji naslovljenoj “Destruktivni efekti zarobljavanja države na Zapadnom Balkanu. Podriveno proširenje EU”.

Termin zarobljena država odnosi se na proces u kome se politički akteri infiltriraju u državne strukture uz pomoć klijentilističkih mreža i koriste te državne strukture kao plašt za sakrivanje svojih koruptivnih radnji.

“Te političke elite mogu koristiti kontrolu nad državnim resursima i ovlašćenjima za privatnu ili partijsko-političku korist. U najekstremnijem obliku, zarobljavanje države se usadi u svaki deo i nivo društva i države, vodeći do monopolizacije vlasti u rukama jedne političke stranke i njenog rukovodstva”, navodi se u studiji.

Autor Marten Lemstra, istraživač saradnik odseka za EU i globalne poslove na Klingendalu, kaže da je vitalni instrument zarobljavanja države klijentelizam – politička i izborna podrška u zamenu za materijalne benefite preko odnosa između političkih partija i građana. Lemstra kaže da je to značajan metod političke mobilizacije na Zapadnom Balkanu i da političke elite koje učestvuju u zarobljavanju države crpe moć iz tih klijentelističkih mreža.

“Moć tih političkih elita postaje zavisna od korištenja državnih resursa u korist njihovih pristalica. Posledice te zavisnosti su ogromne i to ih udaljava od služenja za dobrobit građana i umesto toga se usredređuju na interese pojedinaca.”

Zarobljavanje države je šire od sitne korupcije i odnosi se na sistemsku zloupotrebnu javnih resursa, koja podriva kontrolu i ravnotežu u korist vladajuće stranke.

Zarobljenost države u različitim državama Zapadnog Balkana je potpuno nekompatibilna sa članstvom u EU i stoga predstavlja jednu od najproblematičnijih prepreka za proširenje bloka.

Kako to deluje u praksi, Lemstra je pokazao na primeru Srbije koja, kako navodi, beleži pad vladavine prava i demokratije od 2012, što je kulminiralo prelaskom iz kategorije demokratskih zemalja u hibridne režime u izveštaju Fridom hausa za 2020.

Uz pomoć mehanizama za zarobljavanje države, vladajuća Srpska napredna stranka (SNS) predvođena Aleksandrom Vučićem, proširila je moć na sve aspekte društva i politike, navodi se u studiji.

Zarobljavanje države u Srbiji vuče korene od vlasti Slobodana Miloševića, kada je sadašnji predsednik Vučić bio ministar informisanja. SNS je od dolaska na vlast 2012. pokrenuo politizaciju javne uprave, gde se lojalnost vladajućoj partiji nagrađuje radnim mestom, piše u analizi. Zapošljavanje na osnovu lojalnosti, a ne samo po zaslugama, predstavlja moćan način povezivanja pristalica, koji obezbeđuju glasove svojoj partiji.

“Značaj članstva u vladajućem SNS kao putu do posla i prilika pokazuje se kroz veličinu partije”, kaže Lemstra. On navodi da je članstvo SNS naraslo na 730.000 ljudi, tako da je to daleko najveća stranka u Evropi. Poređenja radi, njemačka CDU ima “samo” 407.000 članova iako je Nemačka 11 puta veća od Srbije, piše u studiji holandskog instituta.

Postavljanje pristalica na najvažnije pozicije u državnoj administraciji znači još jednu korist za političke elite – obezbeđuje kontrolu nad ključnom fazom sprovođenja zakona.

“U Srbiji, pravni okvir za vladavinu prava i slobodu medija često postoji samo na papiru, a u praksi se primenjuje selektivno, u korist vladajuće stranke”, ističe Lemstra.

Navodi se i primer istrage zbog pranja novca koju su srpske vlasti nedavno pokrenule u nevladinim organizacijama, dok takvih istraga nije bilo među članovima vladajuće stranke, koji su zapravo navodno umešani u takve aktivnosti.

Kontrola nad javnom administracijom, uključujući pravosuđe, pomaže vladi da “targetira” kritičare a da zaštiti pristalice.

Javni resursi se koriste za kontrolu medija, što vladi Srbije omogućava da i dalje kontroliše narativ koji mediji oblikuju o srpskoj vladi i EU. A s obzirom na to da zavise od finansiranja države, najveći javni servisi izveštavaju pristrasno u korist vlade.

Ukazuje se i na primere napada na nezavisne novinare koji nisu kažnjeni, što vodi samocenzuri.

Pored pada slobode medija i pristrasnog izveštavanja u Srbiji, u studiji Klingendal instituta ukazuje se i na to da državna kontrola onemogućava da do javnosti stignu ključne poruke o vladi. Preklapanje partijskih struktura sa državnim za posledicu ima napade na domaći sistem kontrole i ravnoteže u korist vladajućeg SNS. To je dovelo i do osnaživanja izvršne vlasti na račun parlamenta i pravosuđa, čija se nezavisnost sve više dovodi u pitanje.

Pored toga, jedna od posledica zarobljavanja države je to što može da se pretvori u zarobljavanje prilika. Kada koruptivna vlada nadgleda ko dobija (ekonomske) prilike, a ko ne, mladi i talentovani ljudi često daju prednost odlasku iz zemlje, što za posledicu ima “odliv mozgova”, jedan od glavnih izazova na Zapadnom Balkanu.

Na primeru Srbije, piše Lemstra, pokazano je kako zarobljena država umanjuje političku participaciju građana i kreira politike koje nisu zasnovane na povećanju dobrobiti društva i zaštiti političkih ili građanskih sloboda, već na klijentelističkim odnosima.

“Poverenje u demokratiju je ugroženo ako je politički sistem usmeren na bogaćenje i snaženje određenog segmenta društva, a ne na visokokvalitetnu javnu politiku koja služi svima”.

Zarobljena država je ključna prepreka na putu EU – nije u interesu političkih elita koje učestvuju u zarobljavanju države da imaju potpunu, poštenu primjenu pravnih tekovina EU jer bi to moglo da se završi njihovim zbacivanjem s vlasti ili odlaskom u zatvor, ocenjuje se u analizi.

Kao primer se navodi bivši hrvatski premijer Ivo Sanader, koji je “osnažio institucije vladavine prava, da bi ga te iste institucije koje je osnažio osudile na deset godina zatvora za korupciju”.

“Zarobljena država onemogućava pravilno funkcionisanje liberalne demokratije zasnovane na vladavini prava. Umesto toga, promoviše politički sistem u kome se država i institucije koriste za sticanje dobiti onih na vlasti”, navodi se u studiji. Dodaje se da zarobljavanje države stvara neravnopravan demokratski ambijent, u kojem zloupotreba državne moći jača vladajuću stranku, a slabi opoziciju.

Ističe se da smanjenje problema zarobljene države treba da bude prioritet onih članica EU, političara i aktera koji žele da vide Zapadni Balkan (i EU) zasnovan na liberalnoj demokratiji i vladavini prava.

Rešavanje tog problema, kako se ocenjuje, zahteva kontinuiran, dugoročan pristup, kao i priznanje da to nije samo tehničko pitanje već politički problem koji ima (nehotičnu) podršku fondova EU i političara tog bloka koji mu daju legitimitet.

Glavni neprijatelji zarobljene države su odgovornost i transparentnost i stoga EU mora povećati podršku i investicije u domaće strukture koja primoravaju političare na odgovornost kada se bogate na račun drugih i kada učestvuju u zarobljavanju države.

EU već ima inicijative kojima podržava civilno društvo Zapadnog Balkana, ali tu podršku mora znatno da poveća ako želi da pokaže da je ozbiljna u borbi protiv zarobljene države.

“Umesto da se oslanja na političke elite koje se zbog ličnog interesa protive sprovođenju EU reformi, Unija treba više da se usmeri na jačanje prodemokratskih snaga na Zapadnom Balkanu”, ističe se u studiji.

Pored toga, navodi se, potrebni su i dobri izveštaji, poput onog koji je napisao Rajnhard Pribe o Severnoj Makedoniji, koji pokazuju obim zloupotrebe položaja u zemljama regiona.

“Cio proces proširenja imaće koristi ako se pristupanje EU ne gleda kao sprint ka cilju – članstvu u EU, nego kao prilika da se zemlje transformišu i pripreme za kontinuiranu plodnu saradnju sa EU”, navodi Lemstra.

Bez prethodnog rešavanja problema zarobljene države, proces proširenja EU niti će dati rezultate, niti će donieti transformaciju društava na Zapadnom Balkanu, kojoj se nada veliki broj ljudi u regionu i unutar EU, zaključuje se u studiji.

Fenomen prisutan u svim državama šestorke

Studija holandskog instituta je fokusirana na Srbiju, ali se navodi da se elementi zarobljavanja države mogu naći u svim članicama zapadno-balkanske šestorke, u različitim stepenima i kontekstima.

“Na primer, fenomen zarobljene države je rasprostranjen u Bosni i Hercegovini, i manifestuje se duž etničkih linija. U Crnoj Gori, lider vladajućeg DPS Milo Đukanović je uspeo da na 30 godina produži vladavinu stranke tom državom, dok nije tesno poražen na izborima 2020, piše Marten Lemstra. On podseća da je bivši premijer Severne Makedonije Nikola Gruevski učestovao u zarobljavanju države velikog obima i da je zbačen tek kad je izbio skandal sa procurelim snimcima koji su otkrili rasprostranjenu korupciju u redovima njegove administracije.

Brisel da se ne usteže da kritikuje korumpirane

Zarobljena država na dva načina podriva proces proširenja EU, piše Lemstra. Političke elite država balkanske šestorke podrivaju kredibilitet tog procesa kada simuliraju reforme, odgađajući primenu ključnih odredbi, dok izvlače nagrade i resurse i nastavljaju učešće u monopolizaciji vlasti koja je suprotna vrednostima EU.

Drugo, EU izlaže riziku svoj kredibilitet i time što agresivnije ne kritikuje zarobljavanje države, posebno kada neki političari EU čak iznose pohvale na račun “sjajnog liderstva” političkih elita (iz iste porodice evropske stranke), a koji učestvuju u zarobljavanju države, ističe se u studiji.

“EU se možda usteže da glasnije kritikuje zbog brige za stabilnost i želje da održi dijalog između Kosova i Srbije. Sa druge strane, Evropsku uniju skupo košta to što nije dovoljno kritična prema vladama, koje mnogi građani Zapadnog Balkana (s pravom) doživljavaju kao jako korumpirane”.