Devedeset godina Ježeve satirične bodlje

Ova zemlja je plodonosno tlo za satiru, koja se se svakodnevno sama piše. Od 1851. godine,kada je osnovan prvi satirični časopis Šaljivac, pa do danas izlazilo je oko 150 ovakvih listova. Međutim, ova zemlja je takođe grobljeneuspelih časopisa i od tih 150 satiričnih praktično su svi ugašeni, neretko samo nakon par brojeva.

Zbog toga je svaki dugovečan časopis značajan, posebno kada izlazi 90 godina kao što je to slučaj sa Ježom. Osnovan 5. januara 1935. godine na Tucindan, Ošišani jež (kako se tada zvao) nije dozvolio da ga sve ove godine utuku i dotuku uprkos cenzuri, lošem materijalnom stanju, sankcijama, svetskom i nekolicini lokalnih ratova.

Prvi broj Ježa

Samo osnivanje časopisa, kako to dolikuje, zvuči kao šaljiva anegdota, koja se odigrava u jednoj od najznačajnijih institucija ove zemlje– kafani. Sastanak u kafani Ginić na kome su prisustvovala neka od najznačajnijih imena naše kulture među kojima su Stanislav Vinaver i Pjer Križanić, ušao je u legendu. Nakon dosta piva, vina i rakije i donete odluke da oforme satirični list, okupljeni počeše da raspravljaju o imenu.

Držeći se ideje da satira treba da šiba, grize i bode predlagana su imena kao što je Bič, Zolja, Osica, Oplavak… sve dok konobar Simče nije, onako usput- raspremajući čaše, dobacio: Jež! Da se okupljena kulturna elita ne oseti isključenom, na Simčetov predlog mudro su dodali Ošišani, jer su bili svesni da se Ježeva bodlja prostire samo do granica cenzure u kraljevini.

Osnivanje lista u kafani Ginić (karikatura Pjera Križanića)

Međutim, kako u knjizi Dva veka srpskog novinarstva Nikola Dragićević navodi, ova priča o osnivanju je donekle romantizovana, te iza svega stoje pomalo monotoni poslovni razlozi. Naime, Dobrosav Kuzmić, tadašnji predsednik beogradske sekcije Jugoslovenskog novinarskog udruženja, podiže kredit u Državnoj hipotekarnoj banci za izgradnju zgrade Doma štampe, te je osnivanje satiričnog lista Ošišani jež i istoimenog humorističkog pozorišta služilo kao materijalna pomoć u vraćanju kredita.

Iako ova priča nije zanimljiva kao kafanska, ona ipak ukazuje na činjenicu koja se danas čini nezamislivo– neko osniva časopis, i to satirično-kritički, da bi zaradio. Ali ovakvo stanje stvari nije bilo iznenađujuće u tadašnje vreme, a Jež je od samog početka pokazao da je na visini zadatka. Prvi broj lista štampan je u tiražu od 22000 primeraka koji su brzo razgrabljeni, zbog čega je naknadno doštampan novi tiraž.

Kako i ne bi bio na visini zadatka kada su tu prvu redakciju, uz brojne spoljne saradnike, činila poznati karikaturisti i satiričari kao što su: Pjer Križanić, Dragoslav Stojanović, Miloš Vučković, Đorđe Lobačov, Mate Zamalek, Ivan Lučev, Vladimir Filakovac, Beta Vukanović, Vladimir Žedrinski, Nada Doroški, Slavko Vereš i Desa Glišić, i najpoznatiji humoristi onoga vremena Branislav Nušić, Brana Cvetković, Stanislav Vinaver, Branislav Dimitrijević Brandim, Mića Dimitrijević, Žak Konfino, Petar Petrović Pecija, Dušan Radić, Branko Ćopić, Mile Stanković itd.

Talenat za pronicljivu satiru u ovom predratnom periodu najbolje pokazuje jedan članak u Ošišanom Ježu, koji kao prvoaprilsku šalu 1940. godine predviđa pomirenje zaraćenih evropskih država i stvaranje Evropske unije.

Tokom rata, kao što je očekivano, Jež ne izlazi, ali ipak pojedini bivši saradnici nalaze načina da očuvaju plamen. Satirični podlisci se javljaju u partijskim glasilima na oslobođenoj teritoriji, ali je najzanimljiviji slučaj izdavanja satiričnog časopisa u logoru u Osnabriku među zarobljenim jugoslovenskim oficirima, nazvan Logorski Jež.

Osnovan od strane apotekara i slikara amatera Branka Krainovića, Logorski Jež je rađen ručno u tiražu od četiri istovetna primerka koja su potom kružila logorom od zarobljenika do zarobljenika. Namera je bila da se održi kontinuitet sa predratnim Ježom, što nije bilo teško pošto su se u logoru našli predratni saradnici lista, kao što je Stanislav Vinaver.

Ovaj časopis u ručnoj radinosti nije predstavljao neku vrstu „humora pod vešalima“ ili ciničnog humora koji bi se očekivao u zarobljeništvu, već je pokazivao zadivljujuću dozu hrabrosti i optimizma. Česte teme su podsmevanje višim oficirima koji su sarađivali sa Nemcima (o čemu, sa manje humora, piše Vinaver u dnevniku iz zarobljeništva) kao i nada u skoro oslobođenje zemlje i pobedu partizana. Zbog toga su lakonski pisali da je godina izlaska časopisa– poslednja, očekujući skoru slobodu.

Nakon oslobođenja listu nije trebalu dugo da nastavi tamo gde je stao pre rata, samo što je ovog puta iz naziva izbačeno Ošišani pa se list zvao jednostavno Jež. Ova izmena imena je trebala da pokaže kako pod novom komunističkom vlasti više nema cenzure koja bi Jež šišala, što je verovatno jedna od najvećih, iako nenamernih, šala u višedecenijskoj istoriji ovog lista.

Jer Ježi je u tim posleratnim godinama bio odgovoran Radovanu Zogoviću, rigidnom dogmati koji je čak u svojim pesmama davao i maslinama instrukcije kako da rastu, pa se nije moglo drugačije očekivati i za jednog Ježa.

Ali, uprkos nevidljivoj cenzuri Jež uspeva da opstane i ostana na Nušićevom putu kako se predratna redakcija zavetovala nakon smrti slavnog komediografa. Ovaj period možemo smatrati srebrnim dobom Ježa, kada je stican društveni i stvaralački (na žalost ne i materijalni) kapital da bi časopis preživeo mršave devedesete godine koje su sledile.

Tokom devedesetih nisu dozvolili da ih sankcije i loše materijalno stanje pokolebaju, već su, na sebi svojstven i originalan način, delili sudbinu ostatka zemlje. Akcije kao što su štampanje časopisa na kesi za hleb, ili lepljenje stranica na tramvaje kako bi broj cirkulisao među čitaocima, ušle su u antologije svetske satire.

Kako za portal Nova Altera piše sadašnji urednik Ježa, Radivoje Bojičić, ove akcije su u svetu bile toliko zanimljive da je čoveku delovalo kako Amerikanci prosto žele da neko njima uvede sankcije kako bi se i oni zezali kao mi u Srbiji.

Čak i tokom bombardovanja 1999. godine pod drakonskom cenzurom tadašnjeg ministra informisanja Aleksandra Vučića, kada su svi mediji bili prinuđeni da liče jedan na drugi, Jež je uspeo da zadrži kritičku oštricu i originalnost. Bodlje su, kako se čini, očvrsle od prethodnih šišanja.

Ulazeći u 21. vek svakako možemo očekivati čitavu plejadu novih problema koje za satiru nosi digitalno „postistinito“ doba. Ponajviše od strane tzv. meke cenzure, koja materijalnim restrikcijama i ignorisanjem nagoni na autocenzuru ili gašenje. Ako su moćnici nekada Jež šišali, sada govore ma ko ga šiša. Ali pošto se već nalazimo u trećoj deceniji 21. veka čini se da i ovo ne predstavlja nepremostivu prepreku za časopis. Satiru ima ko da piše, na nama ostaje samo da čitamo Jež– ali redovno, ne samo od godišnjice do godišnjice.

Autor: M. M. Ćurčić

___________________________________________________________