Otkriven nepoznati rudnički manastir

Posle zapaženih rezultata u iskopavanju ostataka srednjovekovnog grada na planini Rudnik, arheološki tim dr Dejana Radičevića, docenta Filozofskog fakulteta u Beogradu, našao se u severoistočnom podnožju planine.

– Idući tragom sačuvanog narodnog predanja, iskopavanjem u selu Manojlovac, na lokalitetu Đurine ćelije, otkrili smo, u leto prošle godine, omanju jednobrodnu crkvu i pokraj nje veći objekat, verovatno manastirski konak. Turski defteri (poreske knjige) iz 16. veka spominju dva manastira, Sveti Nikola i Sveti Arhangel, pa se čini izvesnim da je ovaj novootkriveni jedan od njih i da potiče iz 15. veka – kaže Radičević.

A šta kažu defteri o ovim manastirima? Manastir Sveti Nikola prvi put se pominje 1516. godine sa dva kaluđera, Josipom i Jahinom, i prihodom od 335 akči (sitan turski srebrni novac). Isti kaluđeri borave u manastiru i 1525. godine, kada je prihod uvećan na 1.025 akči. Sv. Nikola je upisan u defter i 1528/30. godine, takođe sa dva kaluđera i prihodom od 1.340 akči, a zatim 1559/60. godine, sa kaluđerima Josimom i Savom i prihodom od 356 akči. Manastir Sveti Arhangel je prvi put upisan u turskim poreskim knjigama posle 1528. godine, sa kaluđerom Pribinom. Prihod manastira je 690 akči, a njegove vinograde drže stanovnici sela Jarmenovaca i Raškova (nepoznato). Sledeći pomen je iz 1559/60. godine, kada je ubeležen imenom Sveti Arhanđel, sa jednim kaluđerom, Mojsilom, i prihodom od 190 akči. Isti prihod manastir ostvaruje i 1572. godine.

Lokalitet Đurine ćelije (ime po davnom kaluđeru Đuru) na nadmorskoj je visini iznad 500 metara, u gustoj bukovoj šumi, zaštićen strmim padinama. Sredinom druge polovine 19. veka Jovan Mišković zapisuje da se „Kaluđerski potok tako zove jer je tu nekada postojao manastir”, a početkom prošloga veka Miloje Rakić saopštava da se „u Kaluđerskom potoku nalaze ostaci nekadašnjeg manastira koji narod zove Đurine ćelije”.

Iz izveštaja rukovodioca istraživanja prepisujemo: „Reč je o jednobrodnoj građevini, orijentisanoj u pravcu istok–zapad uz manja odstupanja prema severu, sa polukružnom apsidom na istoku i ulazom na zapadnoj strani. Spoljne dimenzije crkve su 6,60h4,95 metara. Debljina zidova od 60 do 70 cm, zidani su od lomljenog kamena i krečnog maltera. (…) Ono što je predstavljalo iznenađenje za istraživače jesu velike površine pod freskama koje su ostale očuvane na zidovima. Na zidu oltarskog prostora ostale su sačuvane figure arhijereja, dok je duž čitavog južnog zida crkve očuvana donja zona živopisa. Stručnjaci koji se bave proučavanjem fresaka slažu se da je reč o živopisu iz prve polovine 15. veka”.

Južno od crkve, na udaljenosti od samo 1,20 m, otkrivena je građevina koja, po svoj prilici, predstavlja ostatke velikog manastirskog konaka. Dužina spoljnog zapadnog zida iznosi 11,30 m, a severnog 10,30 m. Ovako velika građevina je pregradnim zidovima izdeljena na više prostorija čija istraživanja su započeta. Prilikom istraživanja konaka, pronađeni su predmeti za svakodnevnu upotrebu karakteristični za 16. i 17. vek. No, istraživanja su tek na početku i trebaće mnogo truda da se povežu otkriveni ostaci na terenu sa izvornim podacima iz turskih deftera. Sudeći po njima, na severoistočnim padinama Rudnika u prvim vekovima turske vladavine postojalo je nekoliko manastira, od kojih je opstao samo manastir Nikolje u selu Gornja Šatornja. Radičević o tom problemu kaže:

– Problem ubikacije (pripadanje određenom mestu) srednjovekovnih naselja, crkava i manastira pomenutih u istorijskim izvorima, u pojedinim slučajevima veoma je složen i zahteva detaljno proučavanje pisane i usmene građe, toponimije i ostataka na terenu, što opet ne garantuje pozitivan ishod. Kada je reč o srednjovekovnim crkvenim objektima i naseobinskim celinama na severoistočnim padinama Rudnika, nadamo se da su probna iskopavanja na Đurinim ćelijama tek početak njihovog istraživanja. Ovogodišnja istraživačka kampanja se bliži kraju, a pred arheolozima se javlja konzervatorski problem: kako sačuvati i spasiti novootkrivene srednjovekovne freske, još jedno izuzetno svedočanstvo duhovne i materijalne kulture srednjovekovne Srbije i nekadašnjeg sjaja srednjovekovnog Rudnika. 

Ova arheološka iskopavanja se obavljaju u organizaciji Narodnog muzeja u Aranđelovcu. Uz rukovodioca radova Radičevića, stručnu ekipu čine Vladan Milivojević i Olga Starčević iz aranđelovačkog muzeja i studenti arheologije Jovana Nenadović i Dragan Ćirković. Istraživanja materijalno pomaže Ministarstvo kulture Republike Srbije, skupštine opština Aranđelovac i Topola, kao i Narodni muzej u Aranđelovcu sopstvenim sredstvima.

Boško Lomović